Qormadii 1aad: “Fardo Jeedal Loo Ma Qariyo”
W/Q: Qaryaan Maanmaal Buureed Gurxan
--
In kastoo midhaha laga sinmiyo, madasha luuqdeeda
--
Murti baan ka reebaa hadha nigu, iyo maahmaahe
--
Miisaan haddaan hadal lahayn, waa micno la'aane.
(Aadan
Carab)
Ildo-Furka Qormada
Mahad oo dhan Allah
raxmaanka ah ee awoodda badan bay u sugnaatay. Nebigeenii udgoonaana naxariis
iyo nabad galyo korkiisa ha ahaato. Qormadani waa qormada kowaad ee iridaha u
furi doonta qormooyin taxane noqon doona
oo la magacbaxay, “Murti iyo Maan-Gaaxday”,
waxaan si guro-fog ugu manqaxi doonnaa macnaha murtida iyo murtimeerka ku
duugan maahmaahyada Soomaaliga ah ee lagu dhafo gabayga. Dhammaan, maahmaahyada
aan soo qaadan doono waa kuwa aan ka soo gol-dooxay gabayo ay tiriyeen halabuurrada
sebenkan nool ee bulshada Soomaaliyeed u maansooda.
Dhudka Golnuugsiga
Qormada
Qormadan kowaadi waxaan ku
lafo-guri doonaa dhawr qodob oo kala ah:
·
Maahmaahdu waxa ay tahay.
·
Gabyaagu siduu ugu dhafo ama ugu
milo maahmaahda.
·
Ujeedka gabyaagu uga golleeyahay
maahmaahda uu ku dhafo gabaygiisa.
·
Manqaxa dhuuxiyo dheefta murtiyeed
ay xambaarsan tahay maahmaahdan aan ku soo qaadan doono qormadan.
Waa Maxay Maahmaahdu?
Qeexidda Maanmaal Buureed Gurxan: Maah-maahdu
waa murti ku seeman ereyo cuddoon oo leh hannaan iyo habdhac toolmoon;
ereyadaas, oo ahna kuwo ku ruud-bireysan xog dhaboo soogan ama sarbeeban oo ku
qotonta aqoon laga dhaxlay geedi socodka iyo gedgedoonka waayaha nolosha ee adduunyo.
Maahmaahdu, waa xog aqooneed ku sar iyo jaan go'an waayo-aragnimo
(Scientifically life experience) laga kasbaday la hardanka iyo ka miro-dhalinta
isbed-bedelka hayaanka waayaha nolosha
ee
maalintiyo habeenku ka adeegayo.
Isireynta Dhuuxa Ereyga Maahmaah
Maaddaamma aynu si
dhab-taabbad ah (Scientifically life experience) u qeexnay waxa ay maahmaahdu tahay, waxa mar
kale ila foollaadsanaatay in aan isireeyo ereyga maahmaah, si loo dhaado in ay
maahmaahdu tahay aqoon dhaba oo laga soo guntay, geedi-socodka waayaha nolosha
wixii laga dhaxlay.
Haddaba haddii aan u
gudo-galo in aan isireeyo ereyga “maahmaah” sida uu u soo unkamay, waxa weeye;
ereyga “maahmaah” waa erey ka soo isirmay afar qurub-erey, halka ereyga
ugu dambeeya uu yahay mid badhkiis uu hunufiyey ku dhawaaqsita kala duwan ee
soo martay carrabada kala tagnaa ee jiilba jiil kale u soo laaqibayey, badhkaas
dhumayna waa erey-dhilifeedka ah “een”. Ereyguna waxa uu u soo uskamay
sidatan:
Ma + ah (maxaa ayaa aan
ahayn? Waxa laguu sheegayo ee lagugu jalbeebayo ee noloshaada hab iyo hannaan
socodkeeda ku qotoma) + Ma + Aheen (ayaa aan ahayn mid aan jirin “ma aheen”) = Ma +
Ah + Ma + Aheen = Maahmaaheen
Ma
+ Ah + Ma + Aheen = Maahmaaheen
Haddii
aan ka reebno inta ah “een”
Waxa
ay noqonaysaa:
Maahmaah
Astaamaha Maahmaahda
Inkasta oo aanan weli
arag, kana dheegan dhigane ka hadlaya astaamaha dhudeed ay leedahay dhuux
maahmaaheedku, haddana kuma aan hadhin inaan bal aniga laftaydu soo
dhiraan-dhiriyo astaamaha lagu garto maahmaahda miigan eek u fadhida
dhabnimada. Astaamaha ay maahmaahdu leedahay waxaa ka mida:
n
Waa inay noqotaa mid ku dhidban tiraab laaxiboon oo aan mayacsiyo
muraar lagu ogayn, oo murti ku qotonta oo si looshanoo dhugle loo dhaadi karo inay
ku sariyo jaan go'an tahay dhabnimada.
n
Waa in qayuurka midhaheedu yahay mid seemaya humaag maldahan
ama muuq-baarixa oo uu qofku maankiisu gudoomi karo.
n
Waa inay dhisan muceed leedahay ha ahaato mid u hidisan hab ah
tiraabeed ama tixeed.
Maahmaah Ku Dhafida Maansada
Soomaalidu markay
garamayso ama dooddaysaba sida lagu yaqaano ruuxa geed-joogga ama garyaqaanka
geed ka hadalka dooddaaga ah, waxaa lagu gartaa inuu hadalkiisa ku gaasheeyo maahmaahiba
maahmaahday ka qunuud, dhuuxiyo dhaadasho murtiyeed ka badan tahay; taana, wuxuu
uga golleeyahay ujeeddada gartiisiiyo dooddiisa in inta loo riyaaqo madaxa loo
ruxo oo laga rumaysto. Sidaas oo kale ayuu marmarka qaarkood halabuurka
gaasabaxay wuxuu maahmaahda u adeegsadaa isagoo taa ka filanaaya, waa runtiis
dadka kolba maansadiisa dhagaysanaaya inay yiraahdaan dabadeedna farriimihiisu maankooda
ku raaqusaan ayna ku xasilaan.
Sida jirta, halabuurku
maahmaahdii oo soogan tixihiisa kuma tidcee wuu laameerayoo farsameeyaa, waxa
uu na sameeya:
n
Inuu falkiyo oo uu furfuro oo dhuuxa iyo miidday
xambaarsanayd ku gardaadiyo si laaxiboon oo aan muraar lagu ogayn ereyo
maankiisa ka soo maaxday.
n
Inuu golnuugsi si dulka xaadis ah ka hormaysiiyo, dabadeedna
iyadii oo mutaxan oo sooganoo la dhaadsan yahay marag fur u wakiisho.
Maahmaahda, sideedaba, waa
la kala adeegsan ogyahay oo gabyaaga taagtay ee qalambaawiga farshaxanka ahi
maahmaahda ayuu tixihiisa ku malmali karaa, dabadeedna si guro-fog ha ba loogu fiirsadee
waa la kala saari kari waayaa, markay waxaas oo midho hungumaaya oo idili ay
noqdaan curis uu isagu hidiyey oo ka soo foofay maankiisa.
Haddaba, si ay taasi dhab
ugu hilaacdo aan ku tusaaleeyo labaatan
maahmaahood oo ku jira gabay uu tiriyey gabyaa sebenkan nool, maantana ah
amaan-duulaha ciidanka Soomaalilaan, kuna magic-dheer Janaraal Saleeban
Bare Geesood. Gabyaagan ayaa maahmaahyadan si looshan u adeegsaday
ujeeddooyin kala duwan oo uu markaa hal-abuurku doonayey inuu bulshada u
iftiimiyo aragti ahaan.
Maahmaah: Fardo Jeedal Looma Qariyo
Gabay waa hawraar-murtiyeed taxan oo ku
dhidban meerisyo mid waliba u tidcan yahay laba qaar oo leh hab iyo hannaan
toolmoon oo ku qotoma qaafiyad iyo halbeeg sugan. Gabaygu, qaran ahaan
waa af, qoommiyad ahaan waa hawraartan, qabiil ahaan waa suugaan, qoys ahaan
waa maanso, qof ahaanna waa gabay. Hadal ahaan, wuxuu kaga tagey wixii iska
dheha (hadal) ah ee aan murti iyo miid manqax lahayn. Hawraarna wuxuu kaga
tegey wixii aan hab-dhac iyo hannaan qaafiyadeed raacayn oo soobaan ah, sida:
sheeko, khudbad, maqaal iyo majaajillo.
Suugaanna wuxuu kaga tagey
muciyo dhumuc laaxiboon, qarriyo farshaxnimo. Maansana wuxuu kaga tegey geeraar,
jiifto, buraanbur iyo dhammaan noocyada heesaha (guuroowgu waa gabay luuq
duwan, shiribkuna waa hees). Haddii uu hadalku yahay dhawaaq la isku afgarto oo
ka sarreeya dhawaaqa xayawaanku isku afgarto, gabaygu waa heerka dhawaaqaas oo
kor loo sii qaaday laguna qurxiyey murtimeernimo, mala'awaal iyo farshaxnimo.
Gabaygu waa boqorka
maansada; waana midka afka dhisa ee ay maahmaahyadu inta badan ka soo
dhanbalmaan. Haddaba, saan kor ku xusay qormadani oo noqon doonta ta kowaad ee qormooyinka
taxanaha ee la magacbaxaya “Murti Iyo Maan Gaaxday”, waxaan halakan idiin ku soo
gudbinayaa maahmaahda kowaad ee ku jirta gabay murti iyo maahmaahyo la isku
dhafay ku dhisan oo ka kooban labaatan maahmaahood.
Gabaygani, waa mid u
dhisan sida: gabayada loo tiriyo habka Abjayida ah ee xaraf-tuduc ku meerida
kala xaraf duwanka ah. Gabaygan 15kii bishii sabuux ee gu'gii 2004, ayuu
tiriyey Abwaan G. Saleebaan Barre Geesood, isaga oo, maahmaahyo Soomaaliyeed u
rogay gabay, markaas oo uu abwaanku joogo degmada Xuddun ee degmada Laas-caanood.
Waxuu abwaanku adeegsaday hibada eebbe ku ilhaameeyey ee gabyaannimada; isagoo,
dhuuxiyo dheefta murtimeernimo ee ku duugan maahmaahda ku tibaaxaaya qaab
gabay. Aan u horeysiiyo maahmaahda caanka ee ay soomaalidu dhahdo fardo jeedal
looma qariyo.
Intaan duxda iyo macnaha
maahmaahda ku jira aan lafogurin, waxaa ila quman inaan bal aan si waafiya u
manqaxo dareenka xooggan ee sare ee ay farduhu leeyihiin hadday xagga: maqalka,
urinta ama aragga.
Heerka Wax-Urineed Ee
Fardaha
Farduhu waxay leeyihiin
dareen wax urineed oo ka wanaagsan kan aadanaha aanse gaadh siisnayn kan ayda;
waxayna leeyihiin laba nooc oo ay wax ku uriyaan, kuwaa oo kala ah: labada dul
ee sanka iyo waxa loo yaqaan nasal cavity the Vomeronasal organs
ama Jacobson's
organs, kuwaas oo ka duwan dariiqa nerve ee ku xidhan maskaxda loona
yaqaan pheromones, iyaga oo ku kala sooca urta kala duduwan. Sayidku maruu ka
hadlayey marka quudku ka raago sida cajiibka ee ay wax u uriyaan ee ay iyagoo
sanka la soo raacaya u aadaan halka uu yaallo wixii loogu talagalay ee la siin
lahaa, wuxuuna yiri:
**Markii
quudku ka raago, amuu raashin waayo
**Waabka
waa ka rigtaaye, Alley ruus jecelaa!
**Markii
raatibku yeero, amaan oodda ka riixo
**Riyaaquu
gurxamaayoo, Alley reen kululaa!
Heerka Wax-Maqal Ee Fardaha
Farduhu waxay leeyihiin
maqal aad u fiican waxayna carjawda dhegtoodu wareegi kartaa xagal 180°,
waxayna labada dhegood maqli karaan 360° iyagoo aan madaxa wareejin sanqadhaha qaarkood
waxay fardaha ku abuuraan werwer ama waxa looyaqaan stress. Had iyo goor
farduhu waxay la socdaan waxa agtooda ka dhacaya.
Ninkii dhaqday oo guluf
dulaan waayo badan ku galay baa yaqaane, Sayid Muxammed oo sida la isku raacay
lagu sheegay inaannu jirin Soomaali qof ka dhashayoo uga aqoon iyo khibrad
badnaa, maqalkooda sarreeya maruu ku tibaaxayey geeraaradiisi cuddoonaa ee uu
fardaha ku ammaani jiray, watuu meerisyada laaxiboon ku lahaa:-
**Hadduu
qaylo kallaaxa, kaliifkeeda dareeroo
**Dheguhuu
kilkilaayo, kitaab baalle miyaa?!!
Mar kalena waatuu lahaa:
**Kalaalaa
shirameedkuu, nin karmeedka maqlaayoo
**Kalaakalkiisiyo
sowdkuu, kasayaayoo gartaa!!
Heerka Wax-Arag Ee
Fardaha
Farduhu waxay leeyihiin
aragti wacan oo hortooda iyo geesahooda ah; farduhu waxay leeyihiin fogaan arag
ka badan 350°, oo ah ku dhowaad 65° waxa loo yaqaan binocular
vision inta soo hadhayna waa 285° monocular vision; farduhu
waxay leeyihiin fogaan arag maalintii ah iyo mid habeenkii ah.
Darwiish Sayid Muxamedna
maruu kaga hadlayey geeraradiisi cuddoonaa arag dheerida indhaha ee fardaha waa
tuu lahaa:-
**Aragguu wax ku dhowro, wiriqdiisii bu’diisiyo
**Indhuhuu ka wacsiiyo, Ma hillaac walaclaa!
**Shimbiraa wiriftoodiyo, walax meel ka dhaqaaqday
**Wirwiir buu ku arkaaye, ma damuumis walaa!
Haddaba, maadaama ay
farduhu yihiin kuwo sidaa dareenkoodu u sareeyo waa ay garan og yihiin wax kasta
oo la soo gudboonaada, haday tahay: wax dhaqaaqa, ura, ama ka jabaqdhama
agtooda. Sidaa daraadeed, farduhu jeedal laga ma qarin karo markaad soo wado ee
aad rabto inaad ku hawaarisana ayuu sii boodayaa ama karaayaa oo wuu yaqaannaa,
haddaad sidatana kama qarsan kartid oo saan tibaaxayna farasku waa waxa ugu
dhiifoon noolaha.
Faraska markaad saaran
tahay waa mid la socda xaaladaada, sababtu ay tahay xataa ninka saaran in cadaw
meelahan ku jiro wuu u sheegaa, sidaas baanan faraska waxba loogu qarin karin
oo uu yahay mid dareenkiisu sareeyo. Sayidku maruu ka hadlayey marku jeedalka u
taago ee uu ku hawaariyo na waatuu lahaa:
**Haddaan jeedal la hiilay, ku hawaarsho sintiisa
**Hatatoobsiga boodda, ma aar soo hig yiraa!
Sheeko Dhab Ahoo Ku
Saabsan Dareenka Sarreynta Fardaha
Feejignaanta iyo dareen
sarreynta fardaha haddaan tusaalle irmaan idiinku manqaxo, waxaa inaga filan
sheekadan gaaban. Waxaa la yiri Cali Dhuux maalintii uu ka
goosanayey Taleex, ayuu wuxuu soo maray daawad, dabadeed, intuu gabay ka tiriyo
ayuu ka dhaqaaqayaa. Cali wuxuu markaas watay faras qoobyar (suunaari) baroor
ah; waxaana faraskaas la odhan jiray shaywaal, waana faraskuu odhan jiray “sheekadayda
malaha waad haysaan, anigiyo shaywaale”.
Cali dhuux, markuu
dhaqaaqay ee uu xarunta daraawiisheed (Taleex) ka soo tagay, waxaa dhacday Sayid Muxamed Cabdulle Xasan inuu ka
dabo diray ciidan soo qabta Cali Dhuux. Sida sooyaalkeennuna ku xusan Sayidka
oo ahaa nin aad u yaqaana dabeecadaha iyo dareenka sare iyo feejignaanta ay
leeyihiin fardaha, ayaa ciidankii u harareentay inay Cali soo qabtaan la sii dardaarmay
oo wuxuu sii siiyey talo ku saabsan tabiyo xeeladaha ee feejignaanta iyo
dareenka sare ee farduhu leeyihiin iyo sida ay u qaban lahaayeen Cali. Wuxuuna
Sayidku cidanka ku yiri “ninku haradigeed
buu tagaya ee ha baacsanina, ee halkaa ka boodda cagaar-weyne iyo xagaa mara,
harrada Harrodigeedna baad ku sugaysaan, waayo, wuu leexanayaa oo dhinacaa iyo
Buuhoodle ayuu sii marayaa”. Wuxuu intaas u sii raaciyey oo Sayidku yiri “markuu labo jeer faraska harrada ku
wareejiyo ee uu faraska ka dego isagu cabo, ee uu faraska intuu kooraha ka
roggo ee farasku cabayo, qabta, inta ka horraysana ma qaban kartaane sidaas
sameeya”.
Ciidankii intay samicnaa
wa adacnaa ustaad ay dheheen bay dhaqaaqeen.
Cali Dhuux nin guluf-wade
oo waayo badan faras ku gulfayey buu ahaaye, markuu Harrodigeed gaadhay ayuu
faraskii labo jeer ku wareejiyey harrada. Cajiib ur fardood ama wax kale oo urtoodu
soo sulaacayso uriyaa, amase kaliif jabaqeed maqlayaa ileen wax uma muuqdaane,
say ahaataba waxaa dhacday faraskii Cali saarnaa inuu dareemay fardo kale inay
aaga ku jiraan, bal se Cali Dhuux isagu aanu arkaynin dhaadsanayna in jabadyada
iyo dhirta ku meegaaran harrada mar hore loogu sii galay.
Farasku isaga oo raba inuu
Cali usheego in aagan lagu weheliyo oo ay meelahakani cid joogto, wuxuu
bilaabay inuu gurxamo oo dananno, oo uu kabtiyo kafkaf isku daro. Dareen Cali
in meesha lagu jiro, isagoo ka dabqaatay xogtii digniinta ahayd ee farasku u daalacay,
mana sugine horuu cagta kaga sii dhuftay oo uu ka siidaayey isaga iyo
baalgoraylihiisii Shaywaale ahaa.
Waxay sheekadan gaabani
inooga marag kacaysaa dareen sarreyntiyo dhiifoonaanta farduhu leeyihiin, iyo
inaan wax agtooda ka mirif yiraah ka qarsoomayn iskaba daa jeedal in yar kor
loo qaado iyadoo la rabo in la huwiyo.
Manqaxa Macnaha iyo Ujeedka Maahmaahda Ku Duugan
Biyo dhaca iyo miidda
ujeed ee maahmaahda ku dhidban haddii an saafo oo aan ku dulqotomiyo xagga
nolosho aadanaha, waxay noqonaysa qofka indheer garad ahi inuu korkiisu yahay
wado indho oo aan wax sir iyo degitaan ku shaklan yahay aan loo salsalaabi
karin oo uu garanayo. Tusaale ahaan ruuxa waayeelka waxgaradka ahi ee waayo
badan u soo joogay waxyaalo badan uu ogaaday togantiyo taban ba waxay noqon
doonto natiijadoodu, haddii maanta lays yiraah ha loo maleego, waxaa dhacaysa
inuu ka sii gaashanto oo aan lagu degi karin, ama aan hab kale loogu soohi
karin.
Sidaa daraadeed baan ruuxa
waayeelka waxgaradka ah loogu qarin karin wax sira oo waa siri daari. Abwaan
Saleebaan Bare Geesood isagoo maahmaahdaas ku dhafay meerisyo qurrux
badan iyo midho maankiisa ka soo maaxday, wuxu yiri:
-- Waxa hadalka loo sogordaha, sebi an weynayne
-- Siqiir iyo haween baa murtida, sahal u dhaaftaaye
-- Nin sideetan jirey laguma xado, sawdka maansade
-- Surma seegtadiyo laaxinku sahal u sheegaaye
-- Sangena wuxu gartaa gacan, markaad sare u taagtaye
Tixraac
1. Maanmaan Buureed Gurxan
(2014). Hal-abuurkii Soomaaliyeed Weli Ma Dhiman "Suugaanta
Fardaha".http://xikmadmaal.blogspot.com/2014/11/hal-abuurkii-soomaaliyeed-welima_27.html?m=1
2. Axmed Faarax Idaajaa.
Barnaajimka Hiddiyo Dhaqanka. Voa
3. Axmed F. Cali
"Idaajaa" (2002). Aadan-Carab Yuusuf Axmed (Aadan-Carab,
Maansoyahannadii hore kii
u dambeeyey.
4.Ibraahin Yuusuf Axmed -
Hawd. Maqaal "Waa Maxay Gabay".
http://calitiriig.tripod.com/kusoodhawaawqaybtasuugaantaeecalitiriigonline/waamaxaygabay.htm
W/Q: Guddoomiyaha Akaaddemiyada Cakaara
Maanmaal Buureed Gurxan
Maanmaalgurxan@gmail.com
Comments
Post a Comment